Enkolpion - krzyż relikwiarzowy

     Enkolpion jest jednym z najcenniejszych eksponatów w kolekcji archeologicznej naszego muzeum. Został odkryty w 2012 r. podczas badań wykopaliskowych na grodzisku Piotrówka prowadzonych przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Zabytek znaleziono w centralnej części plateau, w warstwie niwelacyjnej datowanej na pierwszą połowę XIV w., czyli końcowy etap funkcjonowania grodu jako ośrodka władzy.

     Termin enkolpion (εγκόλπιον) wywodzi się z języka greckiego i w dosłownym tłumaczeniu znaczy napierśnik. Zamiennie używa się określeń „skład”, „pektorał” lub ,,relikwiarz”. Radomski enkolpion to dwuczęściowy, otwierany egzemplarz, będący formą pośrednią między krzyżem greckim a łacińskim. Jego dolna część ramienia pionowego jest nieznacznie dłuższa od pozostałych. Wyglądem zbliżony do krzyży typu kijowskiego, charakterystycznych dla ruskiej sztuki sakralnej od XI-XIII/XIV w.

     Zabytek jest dość dobrze zachowany, brakuje jedynie nitu blokującego zamykanie oraz zniszczone jest ogniwo dolnego zawiasu. Końce ramion krzyża zaokrąglono i lekko poszerzono, u nasady wypukłej na każdym ramieniu występują dodatkowo po dwa kuliste guzki zwane „łezkami”, wysunięte poza plastyczną krawędź. Na awersie widnieje reliefowe wyobrażenie Ukrzyżowania. Nad głową Jezusa znajdują się znaki trudne do jednoznacznego odczytania – być może jest to titulus lub monogram Chrystusa. Awers ukazujący tylko postać Ukrzyżowanego jest rzadko spotykanym motywem w kanonie stylistycznym krzyży napierśnych. Z reguły występują jeszcze dodatkowe postaci w okrągłych medalionach na krańcach bocznych i górnym krzyża. Na rewersie przedstawiono natomiast pięć medalionów z wizerunkami popiersi apostołów, archaniołów lub świętych (szczególnie popularnymi świętymi w średniowiecznej Rusi byli Grzegorz, Mikołaj, Bazyli, Kosma i Damian oraz pierwsi święci Kościoła wschodniego Gleb i Borys). Górną część krzyża wieńczy masywny, wieloboczny pacior służący do jego podwieszenia. Wewnętrzna przestrzeń jest wklęsła, przeznaczona do przechowywania relikwii, fragmentów pergaminów z tekstami Pisma Świętego, czy tkanin nasączonych świętymi olejami. Przyjmuje się, że w relikwiach, będących pozostałościami ciała lub rzeczami uświęconymi przez kontakt ze świętymi, zawierała się ich obecność i moc sprawcza, zaś modlitwa wstawiennicza mogła przynieść łaskę i Boże błogosławieństwo. Krzyż znaleziony na Piotrówce miał utrącone ogniwko dolnego zawiasu. Możemy więc przypuszczać, że jego zawartość została zagubiona lub przeniesiona jeszcze w czasach średniowiecza. Krzyże relikwiarzowe mogły być traktowane także jako amulety, przedmioty kultu, pamiątki z pielgrzymek.

     Napierśnik wykonano ze stopu miedzi, odlanego najpewniej w dwuczęściowych składanych formach kamiennych z wydrążonym negatywem przedstawień. Zabiegiem wykończeniowym było prawdopodobnie grawerowanie szczegółów stroju i rysów twarzy.

     Enkolpiony noszone był przez cesarzy, monarchów oraz dostojników Kościoła, głównie wschodniego. Napierśnik znaleziony w Radomiu pochodzi najpewniej z XIII-wiecznej Rusi Kijowskiej i przypuszcza się, że został wytworzony pod wpływem silnych wzorców sztuki bizantyjskiej lub jako naśladownictwo relikwiarza bizantyjskiego z uwagi na główny temat awersu – scenę Ukrzyżowania. Jednak zaprezentowane zestawienie ikonograficzne nie znajduje bliskich analogii. Na naszym terenie jest to unikatowe znalezisko, mimo obecności różnych przedmiotów o proweniencji ruskiej, świadczących o ożywionych kontaktach handlowych mieszkańców miasta. Enkolpiony, jako wyroby o charakterze sakralnym, występują przede wszystkim na terenie Polski południowo-wschodniej, czyli w strefie pogranicza. Jaką „funkcję” enkolpion pełnił w średniowiecznym Radomiu - pozostanie zagadką.
Katarzyna Stańczuk

     Wymiary: długość całkowita 9,2 cm, długość samego krzyża 6,6 cm, szerokość 5 cm.

Wybrana literatura:
E. Gródek-Kciuk, Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba klasyfikacji i datowania materiałów, „Przegląd Archeologiczny” t. 36, 1989, s. 97-134.
J. Kalaga, Wczesnośredniowieczny Radom i wybrane zagadnienia tła chronologiczno-kulturowego, [w:] Radom korzenie miasta i regionu. Tom 4. Ziemia niczyja - ziemia nieznana. Schyłek starożytności o średniowiecze na ziemiach między Wisłą a Pilicą, red. A. Buko. D. Główka, M. Trzeciecki, Warszawa 2013, s.11-36.
A. Sulikowska-Gąska, Kult krzyża świętego na Rusi Kijowskiej, „Ethos” nr 81/2008, s. 136-145.
M. Trzeciecki, M. Auch, K. Stańczuk, Grodzisko Piotrówka w Radomiu w świetle badań archeologicznych 2010-2013. Część I: stratygrafia i chronologia, Warszawa 2020.
M. Wołoszyn, Archeologiczne zabytki sakralne pochodzenia wschodniego w Polsce od X do połowy XIII wieku (wybrane przykłady), [w]: Cerkiew – wielka tajemnica. Sztuka cerkiewna od XI wieku do 1917 roku ze zbiorów polskich. Katalog wystawy, Gniezno 2001, s. 25-45.