O muzeum

Rozwijający się w XIX wieku ruch kolekcjonerski oraz powstawanie oddziałów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego na terenach polskich będących pod zaborami sprzyjało powstawaniu muzeów o charakterze regionalnym. Znany radomski kolekcjoner

ks. Jan Wiśniewski

w grudniu 1913 roku część swoich zbiorów muzealnych przekazał Radomskiemu Oddziałowi Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Ta darowizna przyczyniła się do powstania muzeum w Radomiu. Ksiądz zastrzegł sobie prawo wycofania darowizny w przypadku nie wywiązania się Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego ze zobowiązań, urządzenia i otwarcia w ciągu roku muzeum.

Wybuch I wojny światowej wstrzymał prace nad organizacją muzeum, a opiekę nad zbiorami przekazano osobom prywatnym. Część przechowywana była w posesji Macieja Glogiera przy obecnej ulicy Sienkiewicza 12, oraz w domu inż. Stanisława Magnusa (ówczesnego prezesa PTK) przy obecnej ulicy Curie-Skłodowskiej 6. Mimo, iż zbiory zostały rozproszone oraz częściowo niszczały, ksiądz nie wycofał darowizny.

Jacek Malczewski

W 1921 roku PTK wznowiło działalność i zaczęło rewindykować zbiory oddane na przechowanie. Dzięki staraniom działaczy PTK 18 marca 1923 r. w jednej z sal ówczesnego gmachu Starostwa przy obecnej Żeromskiego 53, otwarto pierwszą regionalną placówkę muzealną. Właśnie tę datę przyjmujemy jako początek muzealnictwa radomskiego.

Nowa placówka działała w tym pomieszczeniu przez dwa lata, po czym, zbiory przemieszczono do prywatnego pomieszczenia w kamienicy Stefana Hempla przy obecnej Żeromskiego 46. Kolejnym miejscem lokalizacji muzeum była ulica Poniatowskiego 6, gdzie w 3 salach będących własnością Państwowej Wytwórni Broni dnia 30 marca 1930 roku uroczyście otwarto muzeum. Duże zasługi w urządzeniu nowej siedziby położył inż. Kazimierz Ołdakowski dyrektor Państwowej Wytwórni Broni i ówczesny prezes PTK. Pierwszymi pracownikami społecznymi byli: J. W. Paszkowski, inż. A. Pinno i mgr J. Jarzyńska zajmujący się sprawami administracyjnymi, St. Neuman - opiekujący się numizmatami, dział archeologiczny prowadził H. Sznuro, etnograficzny - St. Trzebiński, a bibliotekę - K. Marks.

Muzeum rozwijało się, przybywało zbiorów i dotychczasowe pomieszczenia okazały się niewystarczające. W tej sytuacji Zarząd Miejski przydzielił placówce obszerny lokal przy ul. Grodzkiej 8. Perturbacje wojenne i rozproszenie personelu spowodowały, iż opuszczone zbiory Zarząd Miejski przeniósł do pomieszczeń na piętrze przy obecnej Żeromskiego 9.

Dekretem z 23.07.1940 r. PTK zostało rozwiązane, a jego majątek w tym i muzeum (Zarządzenie z 2.07.1942 r.) w 1942 roku przeszło na rzecz Generalnego Gubernatorstwa. Od września 1939 roku do lipca 1942 roku w zamkniętym dla publiczności muzeum, pod nadzorem Gestapo, pracował St. Trzebiński inwentaryzując i porządkując zbiory. Świadomie przedłużał pracę, ponieważ śledził losy PTK-owskich muzealiów. Po jej zakończeniu został w 1942 roku wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, skąd nie powrócił.

Odtąd muzeum dostępne było tylko dla publiczności niemieckiej. Zmieniono jego charakter tworząc "muzeum osobliwości".

Po wycofaniu się Niemców z Radomia w styczniu 1945 roku zbiory zostały rewindykowane. Muzeum mieściło się jeszcze w dotychczasowym lokalu. Ponieważ nie był on odpowiedni na cele muzealne, dzięki zabiegom Naczelnika Wydziału Oświaty, Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego R. Myszkiewicza muzeum uzyskało okazały gmach po byłym Oddziale Banku Handlowego w Łodzi przy ul. Piłsudskiego 12. Budynek ten był zbudowany w 1892 roku jako prywatny dom rejenta Wł. Kulczyckiego, a od 1906 r. był własnością wyżej wymienionego banku (był to budynek piętrowy, częściowo podpiwniczony o pow. 660 m2).

Po adaptacji i remoncie w maju 1945 roku muzeum przeniosło się do tegoż gmachu i zainaugurowało swą działalność otwarciem 21 października 1945 r. wystawy przeglądowej malarstwa polskiego. Placówka przyjęła nazwę Muzeum Miejskie, podlegała Zarządowi Miasta, a kierował nią inż. J. W. Paszkowski. Personel składał się z sześciu osób zatrudnionych w działach: sztuki, archeologii, historii z biblioteką oraz personelu obsługi. Zasięgiem swojej działalności obejmowało miasto Radom i powiaty: radomski, iłżecki, kozienicki, konecki i opoczyński. Za cel stawiało sobie: gromadzenie zbiorów, pracę naukową i popularyzatorską, wydawanie wydawnictw, prowadzenie studiów regionalnych i ochronę zabytków.

W tym okresie najważniejszym zadaniem było zabezpieczenie mienia podworskiego, selekcja i inwentaryzacja zbiorów. W 1947 roku zwiększyła się obsada do 10 osób. Jak się okazało w rzeczywistości warunki lokalowe nie były najlepsze, brakowało zaplecza magazynowego, a ponadto do 1953 roku część pomieszczeń zajmowało Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych i Związek Polskich Artystów Plastyków Oddział w Radomiu.

W 1949 roku muzea miejskie zostały przejęte przez Ministerstwo Kultury i Sztuki (Uchwała Nr 78 Komitetu Rady Ministrów do Spraw Kultury i Sztuki z dnia 6.10.1949 r.). Merytorycznie podlegało Muzeum Świętokrzyskiemu w Kielcach. W 1952 roku dotychczasowy kierownik inż. J. W. Paszkowski przeszedł na emeryturę, a placówkę przejęła mgr Anna Apanowicz.

Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków postanowiła stworzyć w Radomiu tzw. "muzeum podstawowe", mające obrazować materialistyczny pogląd na powstanie i rozwój życia na ziemi. Wiązało się to z urządzeniem stałej ekspozycji, a więc i przeprowadzenia kapitalnego remontu budynku, który trwał od 1953 do 1954 roku. Umożliwiło to udostępnienie publiczności dwóch stałych ekspozycji: "Rozwój świata" i "Historia Radomia". Kolejne posunięcia administracyjne spowodowały, że muzeum ponownie w 1958 roku przeszło pod zarząd miejski, a konkretnie PMRN w Radomiu.

W pracy merytorycznej zaczęły dominować zagadnienia dotyczące Radomia i terenów podległych, w wyniku czego w 1964 roku Muzeum zostało przemianowane na Muzeum Regionalne. W tym dziesięcioleciu muzeum rozwijało się merytorycznie a także organizacyjnie, powstały działy: oświatowy (1952 r.), archeologiczny (1964 r.) i etnograficzny (1965 r.) . Nowopowstałe działy, wprawdzie z jednoosobową obsadą, rozpoczęły intensywne, systematyczne badania terenowe prowadzące do powiększenia zbiorów.

Efektem rozrastania się muzeum było przyznanie mu w 1964 roku budynku dawnego kościoła św. Wacława na Placu Starego Miasta 13. Po remoncie przeniesiono tam część zbiorów archeologicznych, zorganizowano także pracownię Działu Archeologii. Należałoby wspomnieć, że w latach 1969 - 1971 muzeum było również siedzibą konserwatora miejskiego. Kolejne adaptacje gmachu głównego w 1966 r. pozwoliły na poprawę warunków wystawienniczych muzeum i magazynowych. W 1968 r. - przystosowano dalsze pomieszczenia piwniczne na magazyny dla archeologii i wykonano remont sal wystawowych I piętra.

Wraz z powstaniem w Radomiu województwa, Muzeum Regionalne zostało przekształcone w Muzeum Okręgowe (Zarządzenie Nr 11 Wojewody Radomskiego z dnia 1.07.1975 r.), a jego dyrektorem został mgr Tomasz Palacz. Zgodnie z nowym statutem, było to muzeum wielodziałowe, swoją działalnością objęło teren województwa radomskiego, a w zakresie badań i gromadzenia zbiorów etnograficznych i przyrodniczych również tereny sąsiednich województw. Zwierzchni nadzór nad Muzeum pełniło Ministerstwo Kultury i Sztuki, a bezpośredni Wojewoda Radomski. W nowym statucie wyraźnie zaznaczono, iż jest to placówka o charakterze naukowo-badawczym i oświatowym. W celu spełnienia swych zadań ma: gromadzić, przechowywać, konserwować, opracowywać i udostępniać dobra kultury w zakresie archeologii, historii, literatury, sztuki, etnografii i przyrody.

Muzeum Okręgowemu w Radomiu na prawach Oddziału podlegało Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie i od 1977 do 1989 roku podlegał Punkt Wystawowy w Zwoleniu, który w 1989 roku przekazany został władzom gminnym.

W związku z powołaniem w 1976 r. Muzeum Wsi Radomskiej jako samodzielnej placówki, Muzeum Okręgowe przekazało mu swoje zbiory etnograficzne, ograniczając swoje zainteresowania w tym zakresie do sztuki nieprofesjonalnej. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych i pierwszej osiemdziesiątych placówka rozwijała się dynamicznie: w 1977 roku powstał Dział Przyrody, w 1982 roku - Gabinet Numizmatyczny, a w 1985 roku utworzono stanowisko Głównego Inwentaryzatora. Kiedy w 1978 roku budynek kościoła św. Wacława przekazano na potrzeby kościelne, zbiory archeologiczne przeniesiono do magazynów muzealnych.

Widok frontowej części Muzeum

Muzeum 1 lipca 1976 roku po sześcioletnich staraniach otrzymało dawny "zespół popijarski" znajdujący się w Rynku Nr 11 do swojej dyspozycji.

"Zespół popijarski" wzniesiony został w XVIII wieku według projektu Antoniego Solariego i w późniejszych okresach był rozbudowywany w stylu klasycystycznym. Ogólna powierzchnia obiektu 4 519 m2. W 1977 roku rozpoczęto prace nad dokumentacją konserwatorską gmachu. Przed rozpoczęciem remontu konserwatorskiego (1981 r.) w obiekcie zlokalizowane były magazyny archeologii, etnografii, przyrody oraz częściowo historii i sztuki, które w trakcie jego trwania ulegały częstym przemieszczeniom.

31.10.1983 roku odszedł dyrektor mgr T. Palacz, władze wojewódzkie pełnienie obowiązków dyrektora powierzyły mgr Barbarze Hrynkiewicz. Równolegle nastąpiły pewne zmiany w statucie, między innymi: Gabinet Numizmatyczny strukturalnie znalazł się w Dziale Historii, dotychczasowy Dział Etnograficzny włączony został do Działu Sztuki, do Działu Naukowo-Oświatowego włączono Bibliotekę z wydawnictwami, ze stolarni podległej dotychczas Działowi Administracyjno-Gospodarczemu, Pracowni Fotograficznej i Pracowni Plastycznej utworzono Dział Techniczno-Konserwatorski.

Nowym dyrektorem Muzeum od 16 lutego 1984 roku do 2006 r. był mgr Janusz Pulnar. W latach 80-tych rozpoczęto całkowity remont zespołu popijarskiego, który ukończony został w 1991 r. Natomiast 24 października 2008 r .po gruntownej restauracji XIX wiecznego skrzydła południowego nastąpiło uroczyste otwarcie pomieszczeń w których mieści się Dział Przyrody. Skrzydło to zostało przebudowane i unowocześnione dzięki dotacjom z Unii Europejskiej (ZPORR - Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego - jeden z sześciu programów operacyjnych, które służą realizacji Narodowego Programu Rozwoju na lata 2004-2006) oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego.

Pod koniec lat osiemdziesiątych Muzeum zaczęło realizować wielkie wystawy historyczne i historyczno-literackie. Wiele z nich zostało docenionych i nagrodzonych w konkursach na najciekawsze wydarzenie muzealne roku, m.in.: „Huculszczyzna” (nagroda I stopnia) 1988, „Chłopi w sztuce polskiej” (nagroda II stopnia) 1994, „Jan III Sobieski – Castrum Doloris 1696 – 1996” (nagroda II stopnia) 1996, „Epoka Pana Tadeusza” (nagroda II stopnia) 1998 i inne.

W Muzeum od 1987 roku (Zarządzenie Nr 8/87 Wojewody Radomskiego z 9.02.1987 r.) obowiązywał statut, zmieniany kolejno: dnia 31 grudnia 1993 r. (Zarządzenie Nr 124/93 Wojewody Radomskiego w sprawie zmiany nazwy i nadania statutu Muzeum Okręgowemu w Radomiu) a następnie dnia 3 listopada 1999 r. na mocy uchwały Nr 539/III/99 Zarządu Województwa Mazowieckiego. Obecny statut muzeum jest aktualny do dnia dzisiejszego. Na mocy uchwały Zarządu Województwa Mazowieckiego nazwa muzeum została zmieniona na: "Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu", ponadto muzeum nadano statut samorządowej instytucji kultury. Mimo że organizatorem Muzeum jest Zarząd Województwa Mazowieckiego ogólny nadzór nad Muzeum sprawuje Minister Kultury i Sztuki.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych Muzeum przejmowało sukcesywnie pomieszczenia po remoncie w "zespole popijarskim" i tak: 1987 r. - docelowo Dział Archeologiczny, w 1990 r. - Dział Naukowo-Oświatowy, aby w połowie 1991 roku całkowicie opuścić budynek przy ul. Piłsudskiego 12. Obecnie muzeum w całości zajmuje gmach popijarski przy . Rynek 11, oraz przy Rynek 4/5, gdzie mieściło się od 1990 r. Muzeum Sztuki Współczesnej (powołane Zarządzeniem Nr 109/90 Wojewody Radomskiego z 10.11.1990 r.). Obecnie w ww budynkach powstała wystawa stała dotycząca historii Radomia. W końcu 1992 roku Muzeum przejęło Pracownię Konserwacji Dzieł Sztuki (Zarządzenie Nr 53/92 Wojewody Radomskiego z 8.07.1992 r.), wyłączoną z Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu. Od czerwca 2008 roku do grudnia 2019 roku dyrektorem Muzeum im. Jacka Malczewskiego był mgr Adam Zieleziński.

Obecnie dyrektorem Muzeum im. J. Malczewskiego jest mgr Leszek Ruszczyk.

DOMY GĄSKI I ESTERKI – KAMIENICZKI Z HISTORIĄ I DUSZĄ

Kamienice Gąski i Esterki ulokowane są przy północnej pierzei rynku Miasta Kazimierzowskiego i zbiegu ul. Szpitalnej. W powszechnej opinii uważane są za najstarsze domy mieszczańskie w Radomiu. Jednakże Dom Esterki (nr 5) został wyburzony w latach 40. XX w. podczas okupacji niemieckiej i odbudowany dopiero w latach 1955–1956 (w stylu neobarokowym). Natomiast zachowany Dom Gąski (nr 4) rzeczywiście należy uznać za najstarszą kamienicę mieszczańską, która powstała w 1. poł. XVII w. w stylu wczesnobarokowym.

Dziś obie kamieniczki, ustawione szczytami do Rynku, tworzą nierozłączną i urokliwą parę w panoramie Miasta Kazimierzowskiego, często stanowiącą motyw twórczy dla radomskich plastyków i fotografików. Dzieje kamienic związane są zarówno z historią radomskiej architektury, jak i z wydarzeniami wpisanymi w działalność kulturalną i artystyczną społeczności Radomia. Domy Gąski i Esterki wzbudzają wiele sentymentalnych wspomnień, gdyż przez 60 lat były siedzibą kilku instytucji sztuki, które zorganizowały setki wystaw i towarzyszących im imprez kulturalnych. Tu odbywały się wernisaże, na których spotykała się śmietanka towarzyska – ludzie kultury i artyści oraz miłośnicy sztuki, a wśród nich ważne osobistości.

Architektura i konteksty

Tego typu kamienice, porównując je z zabudową innych miast w Polsce, należały głównie do patrycjatu miejskiego – najbogatszej warstwy społecznej, do której należeli członkowie rady miejskiej, najbogatsi kupcy czy zamożni rzemieślnicy. Możemy przyjąć, że Dom Esterki, jako większy, mógł być kamienicą kupiecką, a nieco mniejszy Dom Gąski - kamienicą rzemieślniczą. Jak podaje historyk i poeta Wespazjan Kochowski, obecna kamienica nr 4 należała w 1656 r. do męża zacnego i członka magistratu Adama Gąski, który, jak podaje metryka ślubu, był piekarzem przybyłym do Radomia z Opoczna, i który tu ożenił się z radomianką Ewą Rzędzianową. W swojej kronice Kochowski wzmiankuje, że w Domu Gąski rezydował w lipcu 1656 r. król szwedzki Karol Gustaw, który był świadkiem bójki na Rynku dzielnej radomianki z żołnierzem szwedzkim i w ramach przeprosin obdarował ją talarami. Scenę tę namalował na fasadzie kamienicy radomski artysta Jędrzej Krysiński w 1955 r., z okazji obchodów 800. rocznicy powstania miasta.

Dom Gąski pochodzi z pocz. XVII w. i choć później przechodził niewielkie przebudowy, zachował się w pierwotnym kształcie. Jest to budynek dwukondygnacyjny, trójosiowy, zwieńczony barokowym szczytem z pilastrami, ujętym po bokach spływami z wolutami. Szczyt wieńczy trójkątny naczółek. Wewnątrz - układ parteru dwutraktowy, z przelotową sienią, która przebiega przez całą głębokość budynku i łączyła wejście od rynku z podwórzem gospodarczym. Do sieni przylegają bezpośrednio, z prawej strony, schody prowadzące na piętro, gdzie znajdowały się pokoje mieszkalne. Układ taki był typowy dla polskich kamienic w okresie baroku. Według opisu z 1811 r. w domu znajdowały się trzy pokoje, dwie izby, dwa sklepy i kuchnia. Pod koniec XVIII w. w kamienicy ulokowana była apteka, potem biura magistratu i hurtownia piwa. W 1911 r. Dom Gąski należał do Żyda Hochbauma, który, jak odnotowano w „Gazecie Radomskiej” – dom przerabia, wybija okna i drzwi sklepowe, tak, że pamiątka ta zatraci zupełnie swój wygląd, a miasto jedno z nielicznych swoich zabytków. W 1953 r. przywrócono zabytkowy charakter fasady, odtworzono portal i okna parteru. W 1972 r. w opuszczonej kamienicy rozpoczęto badania architektoniczne, które przeprowadził arch. inż. Waldemar Łysiak (dziś znany pisarz). Badania potwierdziły, że budynek powstał w 1. poł. XVII w., natomiast piwnice istniały już w średniowieczu, co dowodził, zachowany miejscami, wątek murów.

Druga z kamienic, nazywana Domem Esterki, stawia szereg pytań związanych z jej pierwotną strukturą, gdyż, do czasu wyburzenia, nie była poddana badaniom historycznym i architektonicznym. Według tradycji był to jeden z kolejnych domów Esterki, które pojawiły się pod tą nazwą w XIX w. w kilku miastach polskich, założonych z fundacji Kazimierza Wielkiego, a Żydówka Esterka miała być ukochaną króla. Dzieje budowlane kamienicy możemy odtworzyć jedynie na podstawie zachowanych fotografii i rysunków. Najstarszymi przekazami ikonograficznymi są rysunek Józefa Brandta z lat 80. XIX w. oraz fotografia z tego czasu, przedstawiające widok kamienicy od strony ul. Szpitalnej. Widzimy na nich Dom Esterki z wysokim dachem, którego połać jest wsparta kroksztynami, a ścianę boczną (zachodnią) wspierają dwie walcowate przypory, zwieńczone stożkowato. Wysoki szczyt wieńczący fasadę ma układ schodkowy. Kolejne fotografie, już z początków XX w., ukazują, że dach wraz ze szczytem obniżono, a szczyt przybrał formę niższej, schodkowej attyki. Obniżenie, niewątpliwie wielowiekowego dachu i więźby, spowodowane było zapewne ich złym stanem budowlanym. Pierwotny, schodkowy układ szczytu nawiązuje do podobnych w formie szczytów gotyckich występujących np. w średniowiecznych kamienicach w Toruniu. Istotne dla odtworzenia dziejów budynku są dwie fotografie z 1938 r. Jedna z nich przedstawia dokładny obraz ściany zachodniej, z zachowanymi przyporami (jak na rysunku Brandta), usunięto jednak, podczas przebudowy dachu, kroksztyny. Dobrze widoczne lico muru ukazuje wątek ceglany, istotny dla ustalenia chronologii budynku. Możemy zauważyć fragmenty dolnej partii ściany z wątkiem wendyjskim, który występował w architekturze polskiej do ok.1420 r., a powyżej występuje mur o wątku gotyckim, stosowanym do końca XVI w. Wynikałoby z tego, że Dom Esterki miał rodowód średniowieczny i pierwotnie była to kamienica gotycka, przebudowana w XVI w. Z analizy zdjęć wynika także, że fasada uległa w XVIII w. nieznacznej modyfikacji, gdy dodano dekoracyjne gzymsy. Fotografie ukazują, że budynek jest w złym stanie techniczno–budowlanym, co zapewne było powodem jego wyburzenia. Kamienica należała w XIX w. do rodziny Gaczkowskich, a od 1919 r. do rodziny Rozenblatów. Do czasów II wojny był to budynek mieszkalny, a na parterze, od strony rynku, znajdowały się sklepiki żydowskie. Na jednej z fotografii (1938 r.) widzimy, obok wejścia do sklepu B. Wajcmana, porozwieszane plakaty, w tym jeden filmowy, który reklamował film francuski Zgrzeszyłam z Michelle Morgan, wyświetlany w kinie „Apollo”. Po wyburzeniu kamienicy pozostały jedynie fundamenty i pionowy fragment muru przy ścianie Domu Gąski. Przez okres 10 powojennych lat istniała duża luka w zabudowie Rynku. Jak podaje arch. Franciszek Okowiński, projektant rekonstrukcji kamienicy, o jej odbudowie zadecydowała inicjatywa obywatelska miłośników zabytków Radomia. Dom Esterki odbudowano dzięki funduszom Społecznego Komitetu Odbudowy Stolicy, a projektantami byli także M. Majewski i Alfons Pinno (wnętrza). Przy rekonstrukcji, dość dowolnej, wykorzystano zachowane pomiary inwentaryzacyjne podziemi oraz wymieniony rysunek Brandta i stare fotografie. Budynek postawiono na zachowanych częściowo murach piwnicznych, które podbudowano. Natomiast szczyt fasady odtworzono w formie pseudobarokowej, nawiązując do szczytu Domu Gąski, i tym samym harmonizując architekturę obu kamienic. Fasadę ozdobiono stylizowanym portalem i obramowano okna parteru, wykonane z piaskowca szydłowieckiego. Wnętrze parteru, z szerokim holem i schodami na piętro, także nawiązuje do układu z Domu Gąski. Jak przedstawiał projektant - wnętrze budynku dostosowano do nowoczesnych potrzeb użytkowych, dla organizacji społecznych (SARP, ZPAP) oraz dla Klubu Międzynarodowej Prasy i Książki.

Domy Gąski i Esterki jako galeria sztuki współczesnej

Odtworzony Dom Esterki okazał się, ze swymi pomieszczeniami, za ciasny dla kilku związków twórczych i klubu MPiK. Dlatego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej postanowiło przydzielić budynek radomskiemu Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) na wyłączność, co nastąpiło 1 kwietnia 1957 r. TPSP było w tym czasie najprężniej działającym stowarzyszeniem twórczym w Polsce. Towarzystwo organizowało szereg wystaw (w sumie kilkaset) o randze zarówno lokalnej, jak i ogólnopolskiej. Z powodu zmiany programu użytkowego „Esterki”, bo tak teraz popularnie nazywano kamienicę, nastąpiła przebudowa wnętrz – na piętrze, po wyburzeniu ścian działowych, urządzono dużą salę wystawową, a na parterze sale przeznaczono na cele klubowe (Klub Środowisk Twórczych) i kawiarnię. Dla elit radomskich była to dobra wiadomość, gdy oto w stylowej kamieniczce zaistniała kafejka, w której można było, przy kawie, podyskutować z autorami wystaw i artystami. TPSP organizowało wystawy plastyków radomskich, zbiorowe i indywidualne (jedną z pierwszych w „Esterce” była wystawa malarstwa księdza Władysława Paciaka), ponadto wystawy plastyków amatorów, wystawy sztuki ludowej, wystawy Państwowego Ogniska Plastycznego, wystawy fotograficzne itp. Wystawą, która propagowała Radom na arenie krajowej, jako ważny ośrodek sztuki, były konkursowe „Ogólnopolskie Wystawy Zimowe” (tzw. „Salony Zimowe”), na które przysyłano niekiedy po 1000 prac. Na doroczne wystawy zimowe zjeżdżała czołówka polskich artystów i krytyków sztuki. Towarzystwo organizowało także prelekcje i dyskusje o sztuce, w których uczestniczyli artyści, ludzie kultury i miłośnicy sztuki. TPSP współpracowało także z teatrem miejskim, którego aktorzy wystawiali w „Esterce” eksperymentalne i kameralne sztuki teatralne. Działał tu Klub Literacki, który organizował spotkania autorskie z pisarzami i odczyty. Swą siedzibę miało tu także Radomskie Towarzystwo Fotograficzne. Z czasem, po odejściu starszego pokolenia społeczników oraz z powodu niskich dotacji, działalność wystawiennicza Towarzystwa uległa znacznym ograniczeniom. Warto wspomnieć, że TPSP zgromadziło bogatą kolekcję sztuki współczesnej (ponad pół tysiąca prac), niestety zbiory te – niezinwentaryzowane – zostały rozparcelowane. W latach 1970–1973 w „Esterce” wiele wystaw organizowało Biuro Wystaw Artystycznych (BWA) w Kielcach, które w 1974 r. utworzyło w niej swój oddział z własną galerią. W latach 1975–1976 przeprowadzono gruntowny remont Domu Gąski, który wewnątrz połączono z „Esterką”, co znacznie powiększyło powierzchnię wystawienniczą.

Radomskie BWA powołano, jako samodzielną instytucję, w 1975 r., gdy Radom został miastem wojewódzkim. Nowa placówka była finansowana przez Urząd Wojewódzki i realizowała swoje zadania zgodnie z nadanym jej statutem. Do zadań tych należały działalność wystawiennicza, gromadzenie zbiorów, działania edukacyjne i promocja sztuki współczesnej. Galeria BWA specjalizowała się w popularyzacji współczesnego portretu, autoportretu i portretu zbiorowego, głównie w dziedzinie malarstwa i grafiki. Z czasem inicjatywa ta zaowocowała powstaniem Galerii Autoportretu Współczesnego i Galerii „E”. Największą imprezą artystyczną organizowaną przez radomskie BWA było ogólnopolskie Triennale „Prezentacje Portretu Współczesnego”, którego IV i V edycja (1987, 1990) były wystawą międzynarodową. W Galerii Autoportretu Współczesnego prezentowano wizerunki m.in. takich artystów jak Maria Anto, Stanisław Baj, Krystyna Brzechwa, Jerzy Duda-Gracz, Edward Dwurnik, Antoni Fałat, Zbysław Maciejewski, Leszek Sobocki, Wiesław Szamborski. Placówka w ciągu 15 lat istnienia zorganizowała ponad 200 wystaw, w tym radomskich twórców (doroczne ekspozycje środowiskowe) i zgromadziła ponad 250 obrazów tworzących kolekcję autoportretów i portretów, jedyną tego rodzaju w Polsce. Innym elementem działalności BWA były wykłady prowadzone w ramach Studium Wiedzy o Sztuce, które cieszyły się dużym zainteresowaniem. W salach galerii odbywały się także recitale i koncerty muzyki kameralnej

W 1990 r., w nowej rzeczywistości, radomskie BWA zostało zlikwidowane. W tym samym roku na jego miejsce zostało powołane Muzeum Sztuki Współczesnej (MSW), jako oddział Muzeum Okręgowego w Radomiu. Ideą powołania nowej placówki była - obok kontynuacji tradycji TPSP i BWA - nowa formuła łącząca funkcję muzealną z otwartą galerią sztuki. Była to pierwsza w muzealnictwie polskim, placówka o takiej nazwie, co miało duże znaczenie dla rozwoju kolekcji, gdy muzeum pozyskiwało dary od artystów. Muzeum w okresie swej działalności otrzymało w formie darów ok. 2500 prac, co w połączeniu ze zbiorami Muzeum im. Jacka Malczewskiego i dawnego BWA stworzyło dużej rangi kolekcję polskiej sztuki współczesnej. Znalazły się w niej obrazy i dzieła uznanych dziś już klasyków m.in. Jerzego Nowosielskiego, Wojciecha Fangora, Tadeusza Brzozowskiego, Stefana Gierowskiego, Jerzego Beresia, E. Dwurnika, Władysława Hasiora, Erny Rosenstein, Jadwigi Maziarskiej, Jerzego Skarżynskiego, Jana Tarasina, Alfreda Lenicy, Jolanty Owidzkiej, Jana Berdyszaka, Jacka Waltosia, Jerzego Tchórzewskiego, Rajmunda Ziemskiego, Henryka Stażewskiego,, Stanisława Fijałkowskiego, L. Sobockiego, Zbyluta Grzywacza. Wiele obrazów i rysunków z własnej kolekcji podarował Andrzej Wajda, któremu zorganizowano dwie wystawy „Mój Radom. Nasza Japonia” i „Dary Krystyny Zachwatowicz i Andrzeja Wajdy”. Muzeum Sztuki Współczesnej gromadziło także prace radomskich artystów. W ciągu 25 lat istnienia MSW zaprezentowało kilkaset wystaw wybranych artystów oraz wystawy zbiorowe, problemowe o określonej narracji, ukazujące różne nurty artystyczne – m.in. „Mistrzowie rysunku”, „W stronę wizji”, „Władysław Hasior i konteksty”, „Sztuka geometrii”, „Polityka i Etyka”, „ Zbrodnia i kara”, „Żyć sztuką”. W siedzibie MSW, swoje wystawy środowiskowe, jak i ogólnopolskie („Triennale Autoportretu”) organizował także Radomski Okręg ZPAP, który w „Esterce” miał biuro związkowe. W początkowym okresie działające w MSW Stowarzyszenie Artystyczne „Deszcz Wrogich Automatów” organizowało wieczory poetyckie, istniała tu także „Galeria 37,2”, odbywały się spotkania z artystami i krytykami sztuki. W 2018 r. kolekcję MSW przekazano w depozyt do Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia”, natomiast Domy Gąski i Esterki, po gruntownym remoncie, przeznaczono na siedzibę Muzeum Historii Radomia, które prezentuje nowoczesną, multimedialną ekspozycję. Jest to diametralnie nowy rozdział w historii kamienic.
W ciągu 60 lat (1957–2017) działalności wymienionych instytucji sztuki w Domach Gąski i Esterki, ich genius loci tworzyli: dr Stefan Witkowski, Jan Gauze, Wacław Dobrowolski, Halina Krysińska, Jędrzej Krysiński, Maciej Paterkowski, Wojciech Stan, dr Ewelina Pierzyńska-Jelska, Andrzej Jelski, prof. Stanisław Zbigniew Kamieński, Mieczysław Szewczuk, Magdalena Kwiatkowska, Mariusz Jończy. Z artystów – członków ZPAP wymienić należy Witolda T. Kowalskiego, Longina Pinkowskiego, Leszka Kwiatkowskiego, prof. Aleksandra Olszewskiego, Jerzego Likowskiego, Władysława Paciaka, Krzysztofa Mańczyńskiego, Jerzego Kutkowskiego, dr. Wiesława Jelonka, Jana A. Jasińskiego, dr. Janusza Popławskiego i Bożenę Popławską. Natomiast koordynatorem i organizatorem Muzeum Historii Radomia był dr Adam Duszyk.

Piotr P. Rogólski

Pobierz pdf

Nagrody i wyróżnienia w konkursach:

„Barwy dziecięcych losów. Mali bohaterowie lektur w kulturze i sztuce” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2018r.
„Żyć sztuką. Kolekcja sztuki współczesnej Muzeum im. J. Malczewskiego” (nagroda I stopnia w kategorii wydawnictwo) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2016
"Jacek Malczewski znany i nieznany" (nagroda I stopnia w kategorii wydawnictwo) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2013 r.
„Piotrówka. Pamięć rodowodu” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2013 r.
„Z mitologią w świat antyku” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2012 r.
„Tajemnice Czarnego Lądu” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2011 r.
„Jacek i Rafał Malczewscy” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2011 r.
„650 - lecie radomskiej Fary” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2010 r.
„Z pamiętników starego subiekta” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2009 r.
„Lwów 1918. Dwie legendy” (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2008 r.
„Malarstwo Romana Kochanowskiego w 150 rocznicę urodzin" (II miejsce) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2007 r.
"Skąd nasz ród... Wczesne średniowiecze w krainie między Wisłą, Kamienną a Pilicą" (wyróżnienie) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2006 r.
"Lwów - miasto otwarte" (I miejsce) "Mazowieckie Zdarzenia Muzealne WIERZBA" za 2006 r.
„W kraju Ligii i Ursusa” (wyróżnienie) za 2002 r.
„Epoka Pana Tadeusza” (nagroda II stopnia) za 1998 r.
„Klejnoty kolekcji Dzieduszyckich” (nagroda II stopnia) za 1997 r.
„Jan III Sobieski – Castrum Doloris 1696 – 1996” (nagroda II stopnia) za 1996 r.
„Tytus Chałubiński – Tatry” (nagroda II stopnia) za 1995 r.
„Chłopi w sztuce polskiej” (nagroda II stopnia) za 1994 r.
„Kozaczyzna” (wyróżnienie) za 1992 r.
„Andrzej Wajda – Autoportret” (wyróżnienie) za 1990 r.
„Huculszczyzna” (nagroda I stopnia) za 1988 r.
„Racławice – prawda – legenda – symbole” (wyróżnienie) za 1987 r.

Partnerzy

Mecenasi Muzeum